आजच्या डिजिटल युगात टीव्ही आणि मोबाइल हे आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहेत; परंतु मुलांमध्ये या उपकरणांचा अतिवापर त्यांच्या बालपणावर गंभीर परिणाम करत आहे. स्क्रीनच्या व्यसनामुळे मुलांचे शारीरिक, मानसिक व सामाजिक विकास धोक्यात येत आहे.
टीव्ही, मोबाइलच्या व्यसनाचे आरोग्यावर परिणाम :
सतत स्क्रीन पाहिल्याने डोळ्यांचा ताण, डोकेदुखी आणि झोपेच्या समस्या उद्भवतात. जंकफूड खात स्क्रीन पाहण्याची सवय लठ्ठपणा आणि इतर आरोग्य समस्यांना आमंत्रण देते. बाहेरील खेळ कमी झाल्याने मुलांची शारीरिक तंदुरुस्ती कमी होते.
मानसिक आरोग्यावर परिणाम :
मोबाईल आणि टीव्हीवरील हिंसक किंवा तणावपूर्ण सामुग्रीमुळे मुलांमध्ये चिंता आणि असुरक्षितता वाढते. स्क्रीन टाइममुळे एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती कमी होऊ शकते. सतत डिजिटल विश्वात रममाण झाल्याने मुलांचा भावनिक विकास मंदावतो.
सामाजिक विकासावर परिणाम :
स्क्रीनच्या अतिवापरामुळे मुलं मित्र, कुटुंब आणि सामाजिक संवादापासून दूर जातात. सहानुभूती, संवाद व सहकार्य यांसारखी सामाजिक कौशल्ये विकसित होत नाहीत. वास्तविक खेळ आणि संवादाऐवजी आभासी जगात अडकण्याची शक्यता वाढते.
बालपण हरवण्याचा धोका :
बालपण म्हणजे खेळ, सर्जनशीलता आणि निसर्गाशी जोडले जाण्याचा काळ; परंतु स्क्रीनच्या व्यसनामुळे मुलं या आनंदापासून वंचित राहतात. त्यांचा वेळ टीव्ही शो, गेम्स आणि सोशल मीडियावर खर्च होतो, ज्यामुळे त्यांचा कल्पनाशक्ती आणि सर्जनशीलतेचा विकास खुंटतो. मुलांना स्क्रीनच्या व्यसनातून बाहेर काढण्यास आणि त्यांचे बालपण समृद्ध करण्यास आपण पालक मदत करू शकतो.
स्क्रीन टाइम मर्यादित करा :
मुलांसाठी रोजचा स्क्रीन टाइम निश्चित करा (उदा. 1-2 तास). जेवणाच्या वेळी किंवा कौटुंबिक संवादाच्या वेळी टीव्ही व मोबाइल बंद ठेवा. उदाहरण : चला, जेवणाच्या वेळी आपण सगळे सोबत जेवण करूया!
पर्यायी उपक्रमांना प्रोत्साहन : मुलांना बाहेर खेळण्यासाठी, सायकलिंग, चित्रकला किंवा गोष्टी वाचण्यासाठी प्रेरित करा. कुटुंबासोबत बोर्ड गेम्स, गाणी किंवा निसर्गात फिरायला जाण्याचे उपक्रम आयोजित करणे. उदाहरण : आज आपण गार्डनमध्ये जाऊन नवीन खेळ खेळूया!
प्रेमाने समजावणे :
मुलांना रागावण्याऐवजी स्क्रीनच्या हानिकारक परिणामांबद्दल प्रेमाने समजावून सांगा.
त्यांना त्यांच्या भावनांशी जोडा : तुला खूप वेळ मोबाइल पाहिल्याने डोकं दुखतंय का? चला, थोडं मजेदार काहीतरी करू!
आपले स्वतःचे उदाहरण :
मुलं पालकांचे अनुकरण करतात. त्यामुळे पालकांनी स्वतःचा स्क्रीन टाइम कमी करून मुलांना सकारात्मक उदाहरण द्यावे.
उदाहरण :
पालकांनी मुलांसोबत वेळ घालवावा. जसे- एकत्र पुस्तक वाचणे किंवा खेळ खेळणे, गोष्टी सांगणे.
सकारात्मक प्रेरणा :
मुलांना स्क्रीन टाइम कमी केल्याबद्दल कौतुक करा किंवा छोटी बक्षिसे द्या.
उदाहरण :
वाह, तू आज फक्त अर्धा तास मोबाइल पाहिलास! चला, आता आपण एकत्र गोष्ट ऐकूया!
मुलांना पार्क, बाग किंवा निसर्गात घेऊन जा. निसर्गाशी संवाद त्यांच्यात सर्जनशीलता आणि शांतता वाढवतो.
सामाजिक संवाद वाढवा : मित्रांसोबत खेळण्याच्या संधी निर्माण करा, जेणेकरून मुलं सामाजिक कौशल्ये शिकतील.
सर्जनशील उपक्रम :
चित्रकला, हस्तकला, पाककला, नृत्य किंवा संगीत यांसारख्या उपक्रमांना प्रोत्साहन द्या.
दिनचर्या निश्चित करा :
अभ्यास, खेळ, झोप आणि कौटुंबिक वेळ यांचा समतोल असलेली दिनचर्या मुलांना शिस्त आणि आनंद देते. पालक आणि मुलांमधील नाते दृढ होते. टीव्ही आणि मोबाइलचे व्यसन मुलांचे बालपण हरवण्याचा धोका निर्माण करते, पण प्रेमळ आणि समजूतदार दृष्टिकोनाने आपण मुलांना निरोगी आणि आनंदी भविष्य देऊ शकतो. पालकांनी स्वतः सकारात्मक उदाहरण देऊन, मुलांना प्रेरणा देऊन आणि त्यांच्याशी संवाद साधून त्यांचे बालपण समृद्ध करावे. चला आजपासून एक पाऊल उचला- स्क्रीन बंद करा आणि मुलांसोबत आनंदाचे क्षण जगा!
डॉ. किरण कातकाडे